دانلود پایان نامه های دانشگاه ها

تقوی نیروی روحانی ای است که بر اثر ممارست بسیار پدید می آید. از نظر علامه طباطبایی; ملکه تقوی همان اعتدال در به کارگیری قوای نفس (شهوی، غضبی، عقلی) و ایجاد اعتدال بین آنهاست، که با ممارست در اجتناب هدفمند براساس آموزه های دینی، میسّر می شود، طبق این نظر، تقوا جامع فضائل نفس بوده و شخص متقی دارای قوای نفسانی در حالت تعادل و غیر ظالمانه است در حقیقت تقوا دوای درد بشر است و نجات دهنده او از رذایل می باشد.
«فان تقوی الله دواء داء قلوبکم و بصر عمی أفئدتکم و شفاء مرض أجسادکم و صلاح فساد صدورکم و طهوردنس انفسکم و جلاء عشا أبصارکم و أمن فزع جأشکم و ضیاء سواد ظلمتکم.»[۲۹۷]
با تقوی، همه دردهای درونی، درمان می گردد و دل های مرده، حیات می یابد و جسم های شاداب و سالم می شود و نابسامانی های اندیشه، سامان یافته و آلودگی های نفس، تطهیر شده و حجاب ها به کنار می رود و تاریکی ها به پایان می رسد.
خداوند ایمان و تقوا را به عنوان اولین سبب و مایه ریزش روزی های آسمانی، معرفی می کند که یکی از بهترین این روزی ها هم معارف الهی است:
) لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ([۲۹۸]
در آیه دیگر عمل به مزامین و دستورات کتب الهی را مایه رزق الهی می داند و می فرماید:
)وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ‏رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ( [۲۹۹]
یعنی اگر آنان کتاب های آسمانی را با عمل برپا دارند روزی های خود را از بالا و پایین دریافت می کنند.
رزق هم فقط در امور مادی خلاصه نمی شود گرچه برخی انسان ها بسیاری از امور ماورای طبیعی را، روزی، نعمت و درجه نمی شمرند. از این رو، کسانی از ائمه۷ می پرسیدند: چرا خردمندان و فرزانگان تهی دستند؟ آنها۷ می فرمودند: مگر فرزانگی، عقل و دانش روزی نیست؟
امام صادق۷ می فرمایند: عقل، زیبایی و فصاحت روزی ها است که مایه کمال آدمی است.[۳۰۰] در تعلیمات اهل بیت بدترین فقر، جهل و بالاترین سرمایه ها، عقل است. «لاغنی کالعقل و لا فقر کالجهل»[۳۰۱]
ایمان در حقیقت شرط هدایت تکوینی (به معنی با سلامت به مقصد رساندن) است. این نوع هدایت، که ثانوی یا پاداشی است ویژه مؤمنان است، وگرنه به معنای عام آن (ایصال به مطلوب) عمومی است و اختصاص به مؤمنان ندارد، زیرا خدای سبحان با هدایت تکوینی خود همه را به مقصد می رساند، هدف سالک الهی باشد یا شیطانی»[۳۰۲]
مراد از هدایت تکوینی ویژه پرهیزگاران، آن هدایت متأخر از هدایت تشریعی همگانی است که به معنای ارائه الطریق می آید. و مراد از مؤمنین و پرهیزگاران که به اینگونه هدایت نائل می شوند نیز آن کسانی هستند که اولاً سرمایه فطرت را با شنیدن پیام الهی حفظ نموده و افزودن بر تقوای فطری، تقوی عملی نیز داشته باشند. یعنی افزون بر بهره گیری از هدایت فطری، از هدایت تشریعی قرآن نیز استفاده کرده باشند به عبارت دیگر یعنی هم فطرت خود را شکوفا کنند و هم با راهنمایی قرآن بخشی از راه را طی نموده تا به مقامی که هدایت پاداشی خداوند که ایصال به مطلوب است با سلامت برسند.[۳۰۳]
خداوند ایمان آورندگان و اهل تقوی را از تاریکی ها خارج و به نور مطلق خود می رساند. )اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ(…[۳۰۴]
خداوند چنین انسان هایی را از تمام انواع ظلمت ها و کدورت ها خلاصی می بخشد و به نور مطلق خود می رساند. لذا او بنور خداوند می بیند،
لذا رسول الله۶ فرمودند: «اتقوا فراسته المؤمن فإنه ینظر بنور الله»[۳۰۵] [۳۰۶]
این دیدن به نور الهی همان چیزی است که در پرتو رعایت فرامین الهی و انجام واجبات و مستحبات و ترک محرّمات و حتی مکروهات و بالجمله تخلّق به اخلاق الهی و دست یازیدن به مکارم اخلاقی برای انسان حاصل می شود. یعنی انسان فضیلتمند به چنان زیرکی و فراستی می رسد که گاهی هزار تحصیل کرده در علوم مختلف هم به گرد او نمی رسند. نگاهی گذرا به شرح حال و زندگی بزرگان اخلاقی و موضع گیری های سیاسی و اجتماعی آنان در طول تاریخ این مهم را به اثبات می رساند.

۲- عمل فضیلت مندانه کلید شناخت

علومی که خدای سبحان با شیوه های گوناگون به انسان می آموزد، اگر به وسیله آدمی در مسیر تعلیم اسماء به کار گرفته شود، زمینه خلافت الهی را برای او فراهم می کند… هرچه این علم را با عمل صالح، همراه سازد بر گستره علمی (و حیطه خلافت الهی) او افزوده می شود، که «من عمل بما علم ورثه الله علم ما لم یعلم»[۳۰۷]، زیرا علم، همواره عمل را به دنبال خویش می خواند، اگر عمل، اجابت کرد و با علم همراه شد، زمینه بقای علم در جان عالم فراهم می گردد و الّا، علم رخت برمی بندد. «والعلم یهتف بالعمل فإن أجابه والّا إرتحل»[۳۰۸]
از این حکمت های نورانی اهل بیت: می فهمیم که راه افزایش علم، تنها درس و بحث و قیل و قال مدرسه نیست، بلکه راه دیگری وجود دارد که آن راه همانا عمل به اندوخته های علمی اندک و یا بسیار انسان است.[۳۰۹]
لذا است که امام صادق۷ می فرماید: «من عمل بما علم کفی ما لم یعلم»[۳۱۰] هرکه به آنچه می داند عمل کند، از آنچه را نمی داند کفایت شود.
عمل به کتب الهی مایه رزق الهی است.
قرآن مجید عمل به فرامین الهی که در کتب آسمانی آمده است را مایه رزق می داند و می فرماید آنان اگر به کتب آسمانی عمل نمایند روزی های خود را از بالا و پایین دریافت می دارند.
)وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراهَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ‏رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ([۳۱۱]
در تفسیر این آیه شریفه (مائده/ ۶۶) علّامه حسن زاده آملی به نقل از علّامه قیصری می فرماید:
«أی و لو انهم اقاموا أحکامهما و عملوا بهما و تدبّروا معانیهما و کشفوا حقائقهما لتغذوا بالعلوم الإلهیه الفائضه علی ارواحهم و عرفوا مطلعاتها من غیر کسب و تعمّل و هو الأکل من فوقهم و بالعلوم الحاصله لهم بحسب سلوکهم فی طریق الحق و تصفیه بواطنهم من الکدورات البشریه کعلوم الاحوال و المقامات الحاصله للسالکین و اثناء سلوکهم و هو الأکل من تحت ارجلهم»[۳۱۲]
معنایی دیگر از «کلید بودن عمل برای شناخت»
وقتی عمل را کلید شناخت می دانیم این می تواند به این معنا هم باشد که اگر کسی در خانه بنشیند و درهای علم را به روی خود ببندد چگونه می تواند جهان را بشناسد. آیه ۷۸ سوره نحل می فرماید: )وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَهَ([۳۱۳]، اوّل تکیه بر روی حواس می کند به عنوان ابتدایی ترین ابزار علم آموزی و شناخت و سپس می فرماید )لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ( یعنی باید با عمل شکرگذار این نعمت ها باشید یعنی حواس را وارد عمل کنید که همان استقراء و تجسّس و تعلّم است امّا باید دانست که عمل تنها کلید شناخت و معرفت نیست این آغاز کار است. امّا در مراحل بالای شناخت عمل به معنای جزیی ترش در شناخت اثر می گذارد یعنی هر عملی اثر خاصّ خودش را در ادراک می گذارد. فضائل شناخت و معرفت را تقویت می کند و رذایل ریشه شناخت را می خشکاند.[۳۱۴] امام علی۷ می فرمایند: «ما زکا العلم بمثل العمل به»[۳۱۵] یعنی هیچ چیز مثل عمل نمودن به علم، آن را رشد و نموّ نمی دهد. مراد این است که عمل به علم خود بهترین رشد دهنده آن علم است.

۳- زهد و بی رغبتی به دنیا مایه حکمت

زهد کوری انسان را می برد و علم بدون تعلم نصیب انسان می کند.
در حقیقت با پشت کردن به دنیا «بصیرت قدسی» روی می کند و «علم» و «حکمت» در دل جلوه می کند. دنیا حجاب حق است و چون کنار زده شود، حقیقت روی بنماید، حبّ دنیا مانع ادراک است و چون رفع گردد، عقل شکوفا می گردد. در حقیقت آنچه مانع و حجاب دریافت واقع و حقیقت ناب است دنیاست و چون این مانع اصلی با زهد و اعراض از دنیا کنار زده شود، حقیقت عریان می شود.
پیشوای زاهدان حضرت امیر مؤمنان می فرمایند:
من زهد فی الدنیا و لم یجزع من زلها و لم ینافس فی عِزّها هداه الله بغیر هدایته من مخلوق و علمه بغیر تعلیم و أثبت الحکمه فی صدره و أجرأها علی لسانه.[۳۱۶]
در حقیقت طبق این روایت، حضرت ۷ زهد را مایه حکمت می داند.
پیامبر اکرم۶ نیز به اباذر فرمودند:
اذا رأیت أخاک قد زهد فی الدنیا فاستمع منه فأنه یلقی الحکمه.[۳۱۷]
طبق روایات معصومین: حکمت که خیر کثیر می باشد با زهد و بی رغبتی به دنیا به دست می آید و در حقیقت درخت حکمت با زهد به بار و بر می نشیند و ثمر می دهد. امام علی ۷می فرمایند: «بالزهد تثمر الحکمه»[۳۱۸] و نیز فرمودند: «إزهد فی الدنیا یبصرک الله عوراتها»[۳۱۹] بزرگان دین زهد را در دو جمله کوتاه تعریف کرده اند: )لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لاتَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ([۳۲۰]
اما آثار آن بسیار شگفت انگیز است. رسول مکرّم اسلام۶ می فرمایند:
هل منکم من یرید أن یذهب الله عنه العمی و یجعله بصیراً الا انه من رغب فی الدنیا و طال فیها أمله اعمی الله قلبه علی قدر ذلک و من زهد فی الدنیا و قصر أمله اعطاه الله علماً بغیر تعلّم و هدی بغیر هدایه.[۳۲۱]
فرمودند: آیا در میان شما کسی وجود دارد که بخواهد خداوند کوری اش را برطرف کرده، بینایش گرداند؟ آگاه باشید! هرکس که به دنیا مایل شده و آرزوهایش در دنیا دراز باشد، خداوند هر اندازه که به دنیا میلش بیشتر باشد، عقلش را کور می کند و هرکس که به دنیا بی میل بوده، آرزوهای خود را کوتاه کند خداوند برایش علم بدون فراگیری و هدایت بدون راهنمایی عطا نماید.
و این چه علم بدون فراگیری و درس و کتاب و مدرسه و استاد و چه هدایتی بدون وعظ و واعظ و هدایتگر است که خداوند عقل را بینا می کند و بدون اسباب عادی انسان را به آن درجات بالای فهم و کمال و معرفت و ادراک می رساند؟ آیا جز در پرتو عمل به فضائل و دوری از رذایل است؟

۵- اخلاص مایه جوشش حکمت

اخلاص که از رئوس فضائل اخلاقی به شمار می آید نیز، باعث بینایی عجیبی می شود پیامبر اسلام۶ می فرمایند: «من اخلص لله اربعین صحاباً فجر الله ینابیع الحکمه من قلبه علی لسانه.»[۳۲۲]
در حقیقت جوشش حکمت از سرچشمه اخلاص است، کسی که چهل شبانه روز مراقب قلب خود باشد و پاسبانی از ورود و خروج آن نماید خداوند نیز حکمت را ارزانی چنین شخصی می کند و فیض علمی حق که دائمی است، از قلب او می جوشد. حضرت آیت الله جوادی آملی «حفظه الله» می فرماید:
«آب به صورت چشمه و چاه از زمین می جوشد، علومی هم که مربوط به ارواح و نفوس است، چنین است. رگه ها و راه های تشخیص فجور و تقوا در زمینه دل های آدمی با هدایت خدای سبحان حرکت می کند و این چشمه ها جوشان است، اگر، با خیال های باطل یا کارهای ناروا، مجاری و روزنه ها را نبندیم علوم فطری فوران می کند. باید نگذاریم رین و چرک مجاری را مسدود نمایند و دل را به تیرگی بکشند. اگر اینطور شد یعنی اخلاص بود و دل آلوده نشد از دست و زبان همانند چشمه، علوم فطری که همان الهام تقواست جاری و ساری می گردد. از زبان و قلم او حکمت نظری می جوشد چنانکه از دست و قدم انسان های خیّر کارهای خیر و حکمت عملی نشئت می گیرد.»[۳۲۳]
خصوصیت اخلاص این است که انسان را از اغواء شیطان در امان نگاه می دارد. و این خود نوعی رشد است. که شیطان در ضلالت آشکار به خداوند عرض کرد: ) قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ( )إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الُْمخْلَصِینَ([۳۲۴]
مفهوم آیه این است که اخلاص سبب عدم تسلّط شیطان بر قوای ادراکی انسان می باشد و او را از شیطان در امان می دارد. در حقیقت مخلصین در دژی مستحکم قرار می گیرند که از دستبرد شیطان در امانند. و ورودی مشاعر آنان نیز بر روی نفوذ شیطان مسدود است و شیطان راهی برای اغواء و تصرّف در اندیشه آنان ندارد.

۶- ذکر مدام الهی باعث بینایی چشم دل:

یاد خداوند باعث بینایی چشم قلب و ایجاد نور بصیرت می شود.
)إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذاهُمْ مُبْصِرُونَ([۳۲۵]