3 : بررسی نیروی انسانی کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج .
4 : بررسی مجموعه ی کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج .
5 : بررسی سازمان دهی کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج .
6 : بررسی خدمات کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج .
7 : بررسی ساختمان و تجهیزات کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج .
8 : بررسی بودجه کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج .
1-4 : اهمیت پژوهش .
دانشگاه آزاد اسلامی در سال 1361 ، با هدف ارتقای سطح دانش و فرهنگ جامعه ، تامین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور ، ایجاد زمینه مناسب برای فعالیت همه جانبه مردم ، در امر گسترش و اعتلای دانش و پژوهش پایه گذاری شد .
دانشگاه آزاد اسلامی ، دارای رتبه جهانی 226 می باشد . در ایران با رتبه 2 ، بعد از دانشگاه تهران از معتبرترین دانشگاه ها محسوب می شود . یکی از مهمترین افتخارات دانشگاه آزاد اسلامی نقش چشم گیر این دانشگاه در فعالیت های علمی و تحقیقاتی کشور و جهان است . همچنین حضور فعال اعضای هیئت علمی و دانشجویی در سمینارها ، نشست ها ، مسابقات علمی و ورزشی مختلفی که در سراسر ایران و جهان برگزار می گردد ، توانسته بیش از 1200 مدال جهانی کسب نماید . دانشگاه آزاد اسلامی از دیدگاه شمار دانشجو ، سومین دانشگاه جهان می باشد .
واحد کرج ، یکی از واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی می باشد که دارای 160 رشته تحصیلی در مقاطع دکتری تخصصی ، دکتری حرفه ای ، کارشناسی ارشد ، کارشناسی پیوسته و نا پیوسته ، کاردانی پیوسته و ناپیوسته می باشد .
دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج ، دارای رتبه جامع علمی بوده و یکی از 20 واحد برتر دانشگاه آزاد می باشد . با توجه به اینکه فقط تعداد معدودی از واحد دانشگاهی دانشگاه آزاد ، دارای این رتبه می باشند و با توجه به اهمیت کتابخانه ها ، در حفظ و ارتقای سطح علمی دانشگاه ، بدیهی است وجود کتابخانه های مجهز و نزدیک به استاندارد ، برای انجام امور تحقیقاتی و مطالعاتی و پژوهشی از ضروریات این دانشگاه می باشد .
نیازهای روز افزون جامعه دانشگاهی ، و لزوم دستیابی به اطلاعات کافی ، در زمان مناسب ، به ویژه در عصر موسوم به عصر اطلاعات ، ضرورت بررسی کیفی و کمی کتابخانه های دانشگاهی را ایجاب می کند . ( صیادی ، 1387 )
از آنجایی که هیچ پژوهشی در خصوص ارزیابی کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج ، بر اساس استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران صورت نگرفته است ، نتایجی که از این تحقیق به دست می آید برای کتابداران و رئیس های دانشکده ها و رئیس کل دانشگاه مفید خواهد بود و آنان با امکانات بالقوه و بالفعل کتابخانه هایشان آشنا کرده و با کمک این اطلاعات برنامه ریزی مفید تری برای ارتقای خدمات کیفی و کمی کتابخانه های این واحد دانشگاهی خواهند داشت .
1-5 : تعاریف مفهومی و عملیاتی اجزا مسئله .
کتابخانه های دانشگاهی : یک کتابخانه یا چند کتابخانه که برای جواب گویی به دانشجویان و اساتید توسط یک دانشگاه ، تاسیس ، اداره و نگهداری می شود . ( حقیقی ، 1385 )
استانداردهای دانشگاهی ایران : این استانداردهای بر پایه واقعیت های موجود و بر پایه ی امکانات و بر اساس استانداردهای بین المللی معتبر برای استفاده کتابداران، قانون گذاران ، سیاست گزاران ، مدیران و برنامه ریزان آموزش عالی تهیه و تدوین شده است . ( تعاونی ، 1381 )
کتابخانه های دانشگاهی دانشگاه آزاد واحد کرج : شامل یک کتابخانه مرکزی ، و 9 کتابخانه دانشکده ای یا اقماری می باشد .
استاندارد : در این تحقیق منظور استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران است .
1-6 : پرسش های اساسی پژوهش .
1: میزان مطابقت اهداف و وظایف کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
2 : میزان مطابقت سبک و شیوه ی مدیریت کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
3: میزان مطابقت تعداد نیروی انسانی شاغل در کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
4: میزان مطابقت مجموعه ی منابع موجود در کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
5 : میزان مطابقت سازمان دهی منابع در کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
6: میزان مطابقت خدمات کتابخانه ای در کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
7: میزان مطابقت ساختمان و تجهیزات در کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
8: میزان مطابقت بودجه ی تخصیص یافته به کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد واحد کرج ، با استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران تا چه اندازه است ؟
1-7 : متغیر های پژوهش .
متغیر های مستقل : کتابخانه های دانشگاهی ایران
متغیرهای وابسته : کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
1-8 : فرضیه پژوهش .
کتابخانه های دانشکده های دانشگاه آزاد کرج ، با استاندارد مطابقت دارند.
فصل دوم :
ادبیات تحقیق
پیشینه های داخل ایران
پیشینه های خارج ایران
2-1 : تعریف کتابخانه .
واژه کتابخانه ترکیبی اضافه است از دو کلمه ی عربی و فارسی کتاب + خانه ؛ کتاب واژه ای است عربی و به معنای نوشتن چیزی مکتوب و خانه از ریشه پهلوی خان ، به معنای فضا و مکان و اتاق است . یونانیها به آن Bibliotheca و رومی ها Libri می گفتند که از واژه ی Liber به معنای کتاب مشتق شده است . در انگلیسی قرون وسطی به آن Librarie و در فرانسه قدیم به آن Librairie می گفتند . این واژه با تغییراتی که پیدا کرد در انگلیسی به library تبدیل شد و در بیشتر زبانهای لاتینی و اروپایی از واژه هایی مثل Bibliotheque ، Bibliothek و biblioteca برای آن استفاده می شود . در ایران باستان از اصطلاح " دژنبشت " یا قلعه کتابها برای رساندن مفهوم کتابخانه ها استفاده می شود . در حوزه ی فرهنگ و ادب اسلامی و عربی از واژه هایی مثل بیت الحکمه ، دار الحکمه ، دار العلم ، خزانه الحکم ، مخزن الکتب ، دارالکتب و کتبه استفاده می شود که دو واژه مکتبه و دار الکتب در حال حاضر مصطلح است .
برای ارائه تعریفی دقیق از کتابخانه ، باید آن را از نظر فیزیکی . کارکردی مد نظر قرار داد . از نظر فیزیکی می توان تعریف های زیر را برای کتابخانه در نظر گرفت :
کتابخانه مکانی است برای حفظ و نگهداری آثار مکتوب و غیر مکتوبی که طی تاریخ تمدن بشر به وجود آمده است .
کتابخانه مخزنی است برای حفظ مواد و منابع هنری ، علمی ، ادبی ، اجتماعی ، و .... که بر روی رسانه های مختلف ثبت و ضبط شده است .
کتابخانه مکانی است که انواع منابع و مواد در آن به صورت سازماندهی شده حفظ و نگهداری می شود .
کتابخانه مکانی است فیزیکی که انواع رسانه های مکتوب ، دیداری ، شنیداری و الکترونیکی در آن نگهداری می شود .
اما از نظر کارکردی و اجتماعی تعاریف زیر را می توان ارائه کرد :
کتابخانه نهادی است که ساز و کار اصلی ذخیره سازی ، حفاظت و اشاعه دانش و اطلاعات را فراهم می کند .
کتابخانه نهادی است زاده اجتماع که در طول تاریخ تمدن در خدمت حفظ و نشر دانش بوده است .
کتابخانه نهادی است که روح تمدن بشری را حفظ و نگهداری کرده است .
کتابخانه نهادی است که کارکردهای اصلی حرفه کتابداری یعنی جمع آوری ، سازماندهی ، اشاعه و مدیریت منابع اطلاعاتی در آن انجام می شود .
کتابخانه پلی است میان دانش مضبوط بشری بین نسلهای گذشته ، حال و آینده ، با تلفیق این تعاریف می توان کتابخانه را اینگونه تعریف کرد : کتابخانه نهادی است اجتماعی که با ذخیره سازی ، حفاظت و اشاعه پیشینه های مکتوب ، دیداری ، شنیداری ، و الکترونیکی ، از خدمات کارکنان آموزش دیده ، در خدمت تعلیم و توسعه سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی و علمی است . ( مزینانی ، 1382)
براساس اصطلاح نامه سند پردازی یونسکو ، (( کتابخانه مجموعه ای از کتاب ها ، نشریات ادواری یا مواد گرافیکی یا دیداری یا شنیداری است و خدمات که کارکنان کتابخانه عرضه می کنند برای ایجاد تسهیلات در استفاده از این مواد و به منظور پاسخ گویی به نیازهای اطلاعاتی ، پژوهشی و آموزشی استفاده کنندگان است . )) ( صبا ، 1381 )
2-2 : تاریخچه های تحول کتابخانه های جهان .
اختراع خط را می توان مرز بین تاریخ و ماقبل تاریخ دانست . قبل از اختراع خط بشر قادر نبود دانسته های خود را به شکلی دائمی ، و پایدار ثبت و ضبط کند . اختراع خط یکی از پدیده هایی است که باعث شد انسان بتواند دانش و تجربه های خود را به صورت مکتوب ثبت کرده و به نسل های بعد منتقل کند . در این مسیر با زیاد شدن منابع نگاشته شده ، بشر به فکر جا و مکانی برای نگهداری و حفاظت افتاد . و به این ترتیب پایه های اولیه کتابخانه ها ریخته شد . سیر تحول کتابخانه ها را می توان در چند دوره مورد بررسی قرار داد :
کتابخانه های قرون باستان ، (قبل از میلاد مسیح تا 500 میلادی) – کتابخانه های قرون وسطی ( حدود 500 تا 1500 میلادی ) – کتابخانه های قرون جدید ، 1500 تا 1800 میلادی . – کتابخانه های دوران معاصر ( 1800 میلادی تا کنون ) .
: کتابخانه های قرون باستان ( قبل از میلاد مسیح تا 500 میلادی ) : در بین النهرین و هلال حاصلخیز مکان مناسبی بود برای تمدن های باستان که با شکل گیری آنها اولین کتابخانه های جهان نیز به وجود آمدند . ( مزینانی ، 1382) از مهمترین کتابخانه های این دوران می توان به کتابخانه های سومریان ، بابلیان ، آشوریان ، فنیقی ها ، مصریان ، یونان ، رم ، هند باستان ، چین باستان ، شامات و دیگر تمدن ها کهن خاورمیانه اشاره کرد .
:کتابخانه های سومریان : بر طبق کاوشهای باستان شناسان ، که در خرابه های شهرهای باستانی سومریان انجام گرفته سومریان 2700 پیش از میلاد کتابخانه های شخصی مذهبی و دولتی داشتند . در کتابخانه تلو که یکی از بزرگ ترین این کتابخانه ها بوده است ، بیش از 30000 لوح گلی وجود داشته است .
:کتابخانه های بابلیان : کتابخانه های بابلیان از نوع کتابخانه های معابد و قصرها بود . معروف ترین کتابخانه بابلیان ، بورسیپا نام داشت . ( مزینانی ، 1382) بابلیان با نسخه برداری های متعدد ، از الواح گلی آنها را در کتابخانه ها یا مراکز اسناد و یا در معابد یا کاخهای سلطنتی حفظ می کردند.
: کتابخانه های آشوریان : آشوربانیپال که از 626 تا 668 ، پیش از میلاد می زیست ، موسس کتابخانه ای بزرگ، در شهر نینوا بود .این کتابخانه در تپه " کیون جیک " نزدیک شهر موصل کشف شده است . در تاریخ کتابخانه برای نخستین بار در کتابخانه نینوا ، به فهرست بر میخوریم . لوحه ها ، با نظمی منطقی بر حسب موضوع یا نوع مرتب شده و هر یک نشانه شناسایی داشت . و سیاهه محتوای هر اتاقک یا حجره که بر سر در آن کنده کاری شده بود در فهرست نیز مندرج بود . کتابخانه کارمندانی داشت که می توانستند آزادانه از موجودی مخزن استفاده کنند. یعنی کاری که در آن زمان چندان رایج نبود . در واقع کتابخانه های آشوربانیپال در نینوا تصویر کم و بیش کاملی از رشد و پیشرفت نگارش و شکل و شیوه نگهداری میراث انسانی در فرهنگ سومری ، بابلی و آشوری را طی ادوار آغازین تاریخ در اختیار می گذارد . گیتس در همین ارتباط اظهار می دارد که اگر سهم سومریان ، در تمدن بشر ، اختراع خط و نگارش و سهم بابلیان قانون بود ( قانون حمورابی ) عطیه آشوریان به آیندگان کتابخانه سازماندهی شده به شمار می رود . (مزینانی ، 1382)
: کتابخانه های فنیقی ها : درباره کتاب و کتابخانه ، در میان فنیقی ها اطلاعات اندکی وجود دارد . اما پیرامون جایگاه کتاب در مهم ترین وطن فنیقی ها یعنی " کارتاژ " که در تونس کنونی واقع است اطلاعات بیشتری داریم اهالی کارتاژ مراکز اسناد و کتابخانه هایی به غایت نیکو داشته اند . به هر حال آثار تاریخی مستند و گویایی از این نوع مراکز اسناد ، و کتابخانه ها تاکنون کشف نشده است . ( مزینانی ، 1382)
: کتابخانه های مصریان : مصر باستان ، کتابخانه های بی شماری از نوع کتابخانه های شخصی ، معبدی و بایگانی های دولتی داشته است .( مزینانی ، 1382) می گویند ، در 2500 سال پیش از میلاد ، کتابخانه ی بزرگی ، در گیزه یا غزه ، وجود داشت و تاسیس کتابخانه ای در طبز یا "طب " به سال 1250 پیش از میلاد را به رامسس دوم نسبت می دهند . ( مزینانی ، 1382 ) به یقین کتابخانه دیگری ، در معبد معروف الهه " ازیدا " در جزیره " فایلی " وجود داشته است . ( مزینانی ، 1382)
: کتابخانه های یونان : دوره ظهور کتاب و کتابخانه در یونان به 2000 قبل از میلاد می رسد .بزرگترین کتابخانه در تمدن یونان ، کتابخانه اسکندریه در مصر بود . ( مزینانی ، 1382) در اسکندریه ، دو کتابخانه ساخته شد . اولی در منطقه ای به نام " موزه " و دومی کتابخانه ای در ناحیه ای به نام "سراپیوم " و کتابخانه مهم دیگری در عصر یونانیان در ناحیه پرگامون ایجاد شد .
: کتابخانه های روم : به مدت 500 سال در روم ، کتابخانه ای وجود نداشت ، و متون مضبوط چندان فراوان نبود . اما از شروع قرن دوم ، پیش از میلاد ، و از میانه ی این قرن که زبان لاتینی رواج یافت و ثبت و ضبط تاریخ رم ضروری شد ، سرداران رومی ، به کتاب و کتابخانه علاقه مند شدند و در هر جنگی ، کتابخانه ها را غارت می کردند و به روم می آورند ، تا پس از ترجمه به زبان لاتینی ، در کتابخانه های خود نگهداری کنند ، غنایم این کتابخانه ها بخشی از کتابخانه های شخصی سرداران رومی را تشکیل می داد . و بدین ترتیب ، داشتن کتابخانه های شخصی بزرگ در میان اشراف و سرداران ، به صورت یک سنت اشرافی درآمد . ( مزینانی ، 1382) بنابر کتاب زندگی " مردان نامی پولوتارک " کتابخانه لوکولوس ، 57 تا 114 قبل از میلاد ، مشهور ترین کتابخانه ی آن دوران بود . از دیگر کتابخانه ها در این دوران ، می توان به کتابخانه اکتابیان ، و کتابخانه عمومی پالاتینا اشاره کرد . از دیگر کتابخانه های معروف که قابل مقایسه با کتابخانه های یونانیان بود ، اولپین اشاره کرد . به هر حال در دوران امپراطوری روم کتابخانه ها به طور عمده از نوع خصوصی ، دولتی ، عمومی ، مسیحی و کتابخانه های معابد بت پرستان بود . ( مزینانی ،1382 )
: کتابخانه های هند باستان : کتابخانه های هند باستان ، با شکل گیری سازمان های آموزشی به وجود آمد ، یعنی با ایجاد نهادهای آموزشی و دانشگاههای بزرگ کتابخانه ها نیز در آنها تاسیس شدند. دانشگاه نالاندا که در سال 400 میلادی یکی از بزرگترین دانشگاه های هند بود ، کتابخانه ای بزرگ و معتبر داشت . از دیگر دانشگاههای هند باستان ، تاکسیلا است که کتابخانه ای معتبر داشت . ( موکهرجی ، 1368 )
: کتابخانه های چین باستان : کهنترین اطلاعات مربوط به کتابخانه در چین به دوران امپراطوی سلسله چو ، باز می گردد ، که شهر لویانگ در ایالت هونان امروزی پایتخت بود. بنا به روایتی محفوظ در پیشینه تاریخی سوماشین لائوتسه فیلسوف مشهور سده هفتم قبل از میلاد ، کتابدار یا بهتر بگوییم ، کتاب بان کتابخانه بوده است . ( موکهرجی ، 1368 )
: کتابخانه های شامات ، و دیگر تمدن های کهن خاورمیانه : در بلاد شام نیز آثاری از کتابخانه های قدیمی یافت می شود . این ناحیه که شامل سوریه ، بخشهایی از لبنان ، فلسطین ، ترکیه می شود ، شاهد ظهور تمدنهایی از اقوام سامی بود که کتابخانه هایی را تاسیس کردند . یکی از این کتابخانه ها ، کتابخانه " ایبه " یا مرکز استان ایبله بود . کتابخانه های شهر " اوگاریت " نیز از دیگر کتابخانه های مهم ناحیه شامات در عصر باستان محسوب می شود.
: کتابخانه های قرون وسطی (حدود 500 – 1500 میلادی.) قرون وسطی یا عصر میانه دوره ای از تاریخ اروپاست که بین دوران باستان و رنسانس قرار دارد. ( مزینانی ، 1382) این دوره که حدود 1000 سال ادامه داشت زمان سلطه معابد و کلیسا ها بود و مجموعه کتابخانه ها اندک و استفاده از کتابخانه ها شدیدا در انحصار کشیش ها بود . در مقطعی در این دوره – اوایل قرن هفتم – کتابخانه ها در جهان اسلام رشد چشم گیری داشتند ؛ دو عامل باعث این امر بود .یکی زبان عربی که تبدیل به زبان استانداردی شده بود و دیگری اینکه انتقال صنعت کاغذ سازی از چین به جهان اسلام بود. این عوامل باعث شد که نسخه های زیادی از کتابها تهیه شده و کتابخانه ها گسترش یابند . به طور مثال ، خاندان بنی امیه در مرکز خلافت خود یعنی دمشق ، کتابخانه ای بزرگ تاسیس کردند که مملو از نسخ خطی در زمینه های مذهبی و غیر مذهبی بود. در دوران خلفای عباسی ، (750 تا 1100 میلادی ) به ویژه هارون الرشید ، دانشگاه عظیمی در بغداد تاسیس شد که کتابخانه ها و آزمایشگاه های بزرگی داشت . برای تامین کتاب کتابخانه های این دانشگاه تمامی کتابخانه های بلاد اسلامی از اسپانیا تا هند ، مورد جستجو قرار گرفت . این کتابخانه ها برای استفاده تمام دانشمندان و علما مهیا شد و تا قرن 10 میلادی چنین کتابخانه هایی در تمامی جهان اسلام به وجود آمد . از اواخر قرون وسطی و ایجاد دانشگاه ها در اروپا با رشد کتابخانه ها در غرب رو به رو می شویم . به این معنا که در هر دانشگاه ، به تعداد دانشکده ها کتابخانه تاسیس کردند. در این دوره در کتابخانه های دانشگاهی اروپا ویژگی جالبی به وجود آمد . کتابخانه ها به دو بخش library Manga و Library para تقسیم شد ؛ در بخش اول کتابهای مهمی که به امانت داده نمی شد به واسطه مهم بودن زنجیر می کردند و در بخش دوم کتابهای تکراری و معمولی را نگهداری می کردند و به امانت نیز داده می شد . در این دوره عمده ترین کتابخانه ها عبارت بودند از کتابخانه های دانشگاهی ، خصوصی ، کلیسایی ، رهبان گاهی ، و سلطنتی. ( مزینانی ، 1382) از اواخر این دوره دوره ی رنسانس شروع می شود که کتابخانه واتیکان ، بزرگ ترین و مهم ترین کتابخانه ای بود که در این دوران به وجود آمد .
: کتابخانه های قرون جدید ( 1500 – 1800 میلادی ) : از نیمه دوم قرن هفدهم تا اواخر قرن 18 دوره ی جدیدی در اروپا به وجود آمد که به عصر روشن گری معروف است . ( مزینانی ، 1382) به دلیل حضور نهضت اصلاح دینی توسط مارتین لوتر در سال 1517 ، کتابخانه های رهبان گاه ها و صومعه ها مورد هجوم قرار گرفت و کتابخانه های این کتابخانه ها تا حدود زیادی نابود شدند . در این زمان با رشد حس ناسیونالیستی ، که در اروپا به وجود آمده بود ، به تدریج کتابخانه های ملی در اروپا شکل گرفت . این کتابخانه ها در ابتدا به عنوان کتابخانه های سلطنتی و دولتی مطرح بودند ولی بعدها با افزایش مجموعه هایشان به کتابخانه های ملی تبدیل شدند . ( مزینانی ،1382 ) از دیگر دستاوردهای نهضت اصلاح دینی رشد کتابخانه های دانشگاهی در اروپا بود . از جمله کتابخانه ی دانشگاه کمبریج ، کتابخانه های دانشگاه آمریکا ، مانند کتابخانه ی دانشگاه هارواد ، کتابخانه ی دانشگاه ییل ، کتابخانه دانشگاه پرینستون می توان نام برد.
: کتابخانه های دوران معاصر 1800 میلادی تا کنون : در این دوره شاهد پیشرفت قابل در ک کتابخانه ها هستیم ، یعنی دوره ای که کتابخانه ها از نظر مجموعه ها و منابع رشد کمی چشم گیری می یابد . ( مزینانی ، 1382) در این زمان ، شاهد حضور کتابخانه های عمومی به مفهوم واقعی و امروزی آن هستیم . سابقه دسترسی همگانی و عمومی و کتابخانه ها به قبل از قرن 19 می رسد . لیکن کتابخانه عمومی به مفهوم واقعی آن در قرن 19 و اوایل قرن 20 رشد کرد و اساسا به دوران چاپی ظهور دموکراسی و گسترش تعلیمات عموم تعلق دارد . ( مزینانی ، 1382) پیدایش و به وجود آمدن کتابخانه های پژوهشی و تخصصی نیز محصول قرن 19 می باشد . کتابخانه های پژوهشی و اختصاصی به مفهوم نه چندان دقیق آن از روزگار باستان وجود داشته و مجموعه های اختصاصی به قدمت خود کتابخانه ها است . اما کتابخانه اختصاصی به مفهوم امروزی آن محصول قرن 19 است .
2-3 : تاریخچه تحول کتابخانه های ایران .
در بررسی سیر تحول کتابخانه های ایران این نکته را باید مد نظر قرار داد که برخی از کتابخانه ها ممکن است در محدوده فعلی سرزمین فعلی ایران قرار نگرفته باشند ولی چون به نوعی ایرانیان در شکل گیری آنها نقش داشته اند آنها را نیز باید جز کتابخانه های ایران قرار داد .
برای اینکه کتابخانه های ایران را در طول تاریخ، به صورتی منظم و زمان بندی شده بررسی کنیم ، باید آنها را در ادوار مختلف مد نظر قرار دهیم ، در این زمینه دو دوره تاریخی پیش از اسلام به ایران که از حدود 550 قبل از میلاد شروع و به سال 651 میلادی ختم می شود . دوره دوم که پس از اسلام به ایران شروع شد ، و تا عصر کنونی ادامه می یابد ،و در مجموع آنها را با عنوان کتابخانه های اسلامی بررسی می کنیم . بعضی از نویسندگان معاصر در حوزه کتابداری برای بررسی سیر تاریخی کتابخانه های ایران دو دوره تاریخی قائل شده اند .
الف : کتابخانه های دوره سنتی یا عصر قدیم : که از ایران باستان یعنی از زمان شکل گیری سلسله هخامنشی در ایران در سال 550 قبل از میلاد شروع شده و به سال 1906 میلادی که انقلاب مشروطه ایران به وقوع پیوست ختم می گردد .
ب : دوره انتقالی یا جدید که از زمان انقلاب مشروطه شروع شده و هنوز نیز ادامه مییابد.
طی این دوران طولانی که حدود 2550 سال را در بر می گیرد ، هرگاه حکومت ها و سلسله های ایرانی قدرت خود را تثبیت کردند ، و در مناطق مختلف تحت حکومت خود امنیت و نظم را به وجود آوردند ، شاهد رشد و شکوفایی کتابخانه های بزرگ و متعددی هستیم . این روند در حکومت هخامنشیان ، و ساسانیان کاملا مشهود بود . پس از ورود اسلام به ایران و پس از دو قرن دوران گذار و انتقال و ایجاد حکومتهای مستقل ایرانی ، شاهد شکل گیری کتابخانه ها هستیم . در این دوره ، که همزمان با شروع قرون وسطی در اروپاست ، علم و تمدن و فرهنگ از دنیای غرب به شرق منتقل شد و در حالی که اروپا در دوران تاریکی به سر می برد ، کشورها و ملل اسلامی به ویژه ایران ، وارد دوره ای از تمدن درخشان اسلامی می شود که بیش از ده قرن ادامه می یابد . ( مزینانی ، 1382)
ابن ندیم در کتاب الفهرست ، از کتابخانه ای در کاخ آپادانا تخت جمشید ، سخن می گوید که مجموعه ای درباره موضوعات گوناگون بر کتیبه های چوبی و سنگی و الواح گلین داشت . کشف هزاران لوح به سال 1313 ش در خرابه های کاخ آپادانا ، وجود این کتابخانه بزرگ را که باستان شناس ها بدان نام کتابخانه استخر دادند را تایید کرد. و این زمان ، زمانی است که کوروش آزادی بخش ، منشور بابل را که نخستین اعلامیه حقوق بشر او دانسته اند ، و مدل استوانه ای آن در بنای سازمان ملل نگهداری می شود انتشار می دهند و کتابخانه استخر را اسکندر به آتش کشید .
ایران خود اسیر دشمن می شود ، اما اندک اندک آزادی خویش را باز می گرداند . و باز ، آنجا به تاسیس کتابخانه می پردازند . و از چین و هند و دیگر نقاط کتاب ها گرد می آورد . دیری نمی پاید که حمله عرب سر می رسد . تا زمانی که آزادی اجتماعی وجود ندارد از کتاب و کتابخانه هم اثری نیست . اما به گفته تاریخ نگاران ، قوم عرب که بر سر سرزمین ایران چیزه شد خود پس از زمانی مغلوب تمدن مردم این خطه می گردد . آثار ایرانیان به کتابخانه های امپراطوری اسلام راه می یابد و بار دیگر به تدریج با جان گرفتن آزادی اجتماعی در خاک ایران ، کتابخانه ها رو به رشد می کند و این دوره ، دوره ای که اروپا ، به سبب تسلط کلیسا و ایجاد اختناق فکری سالهای سترونی را می گذارند ، در ایران کتاب و کتابخانه به لحاظ نبودن محدودیت های شدید دوران پر شکوهی را طی می کرد . در هر شهر کتابخانه ای به پا می شود که ویژگی های کتابخانه عمومی را دارد . در نیشابور ، اصفهان ، غزنه ، شیراز ، مرو ، بخارا ، و دیگر شهرها مجموعه های خصوصی و کتابخانه های فرمانروایان ،نیز رو به فزونی است و پاره ای از آنها از نظر نظم دهی تا حد بسیار پیش می روند .
هنگامی که ابن سینا ، از طرف نوح بن منصور ، به سمت کتابدار دربار برگزیده میشود ، با دیدن آن کتابخانه شگفت زده می شود . و می نویسد : " کتابهای هر مبحث و موضوع اتاق جداگانه داشتند و چندین اتاق بود . در یک اتاق ، مجموعه شعر و در اتاق دیگر کتب مذهبی و الی آخر. فهرست مولفان یونان قدیم را برای یافتن کتابهایی که به دنبال آنها بودم بررسی کردم . در این مجموعه ، کتابهایی دیدم که کمتر کسی ، از آنها نامی شنیده بود و من خود نیز از پیش آنها را ندیده بودم " .
صاحب ابن عباد که گفته شده تنها برای حمل کتابهای مذهبی او به چهارصد شتر نیاز بوده ، کتابخانه بزرگش را که فهرست آن به ده جلد می رسد ، در ری وقف مردم می کند .
نشانه هایی که از فراهم ساختن امکان برای استفاده بیشتر از کتابخانه ها در این دوران به جای مانده ، از درخشان ترین نکته های تاریخ کتابداری ایران است . باز گذاردن کتابخانه ها به روی عموم ، امانت دادن کتاب و نظم بخشیدن به مجموعه ها برای تسهیل در بازیابی ، در محیط و زمانی انجام می گیرد که تعصب فکری نیست و ترس از ظهور عقاید جدید وجود ندارد و بسط علم و گسترش افکار گوناگون به سود جامعه دانسته می شود . در همین دوران ، یاقوت حموی ، جغرافی دان معروف اندکی پیش از هجوم مغولان سه سال در مرو زیست از اینکه کتابخانه های این شهر دکه شماره شان از ده فزون بود ، بی هیچ قید و مانع به او کتاب امانت می دادند در تعجب بود . او می نویسد " در خانه ام از دویست جلد کتاب بود که از کتابخانه ها به امانت گرفته بود و گرچه گران بها بودند اما از برای آنها ودیعه ای نسپرده بودم".
تمدن ایران یکبار دیگر شاهد یورش مغول و تاتار می گردد. کتابخانه ها فرو می ریزد و کتابها همچون هیزم برای سوخت به کار می روند . زمانی که زور و وحشت و بیم چیره اند و محیط خفقان آور است و از کتاب و کتابخانه اثری نیست ، اما برای چندمین بار در تاریخ فرهنگ ایران ، همینکه محیط اجتماعی رو به آرامش می رود ، هراس آدمیان کاستی می گیرد و مردم به آرامی احساس آزادی می کنند و کتابخانه ها نیز سر بلند می کنند . در مراغه خواجه نصیر الدین طوی ، کتابهای فراوانی ، را که پس از مغول ، در مرو ، نیشابور ، سمرقند ، بخارا ، الموت به جای مانده گرد می آورد : رشید الدین فضل الله در تبریز کتابخانه ای به پا می کند و مجموعه خود را وقف می کند . وی در وقفنامه اش می نویسد " شصت هزار کتاب درباره موضوعات مختلف علمی ، تاریخی ، ادبی و ... .را که از ایران و ترکستان و مصر و هندوستان و چین و روم جمع آورده ام ، وقف کتابخانه رشیدی می کنم . " و باز داستان محیط آزاد و رشد کتابخانه ها از سر گرفته می شود ، تا آنجا که شاه عباس صفوی پناهندگان ارمنی را به گرمی می پذیرد و آنان را در جلفای اصفهان اسکان می دهد و در ساختن کلیسا و کتابخانه خود آزادشان می گذارد . کتابخانه جلفا که هنوز وجود دارد از قدیمی ترین کتابخانه های دنیا است .
انقلاب مشروطیت ایران که زاینده ی آزادیهای اجتماعی نوینی می گردد ، و مطبوعات را به عنوان رکن چهارم مشروطیت شناخت ، پهنه گسترده تری برای ایجاد کتابخانه پدید آورد و به سال 1313 ش نخستین کتابخانه عمومی ایران به نام " کتابخانه عمومی معارف " در مدرسه دارالفنون بنیان یافت و به تدریج ، بر شماره کتابخانه هایی که در خدمت گروه های گوناگون جامعه در آمدند افزون گردید. ( ابرامی ، 1386 )
به طور کلی کتابخانه هایی که پس از ورود اسلام به ایران تا انقلاب مشروطه به وجود آمدند از انواع زیر بودند :
1 : کتابخانه های مساجد که در تمامی شهرهای اسلامی وجود داشته است .
2 : کتابخانه های مقابر مقدس.
3 : کتابخانه های خانقاه ها ، زاویه ها و رباط ها .
4 : کتابخانه های بیمارستان ها .
5 : کتابخانه های مدارس علمی و دینی .
6: کتابخانه های خصوصی که محدثان ، فقها ، مورخان و ادیبان و دانشمندان رشته های علوم اسلامی ایجاد کرده بودند.
7 : کتابخانه های پادشاهان ، وزراء و امیران . ( مزینانی ، 1382)
در سال 1313 شمسی با همت علی اصغر حکمت دانشگاه تهران تاسیس گردید که تاثیر به سزایی در آموزش عالی ایران داشت . از سال 1326 به بعد نیز دانشگاههایی در تبریز ، مشهد ، شیراز ، اصفهان و اهواز تاسیس شدند . بدین ترتیب با افزایش مدارس و توسعه آموزش عمومی ، افزایش دانشگاهها و افزایش تعداد با سوادان نیاز به کتاب و کتابخانه ها بیشتر شد . این روند سبب شد تا در این دوره علاوه بر کتابخانه های خصوصی و مدارس قدیم ، کتابخانه های مدارس جدید و دانشگاه ها و کتابخانه های عمومی نیز در ایران توسعه یابد .
در اواخر دهه سی و اوایل دهه چهل کتابخانه های دانشگاهی ، عمومی و تخصصی در ایران رشد و توسعه زیادی یافتند. در سال 1345 با تشکیل هیئت امنای کتابخانه های عمومی کشور به تدریج در تمامی شهرهای بزرگ ایران کتابخانه های عمومی تاسیس شد . به هر حال طی دوران پهلوی تمامی انواع کتابخانه های جدید در ایران به وجود آمدند و به رشد و توسعه ادامه دادند . در اوایل این دوره یعنی تا اواخر دهه سی نیز تعدادی کتابخانه خصوصی و دولتی مهم نیز در ایران به وجود آمدند . (مزینانی ، 1382)
2-4 : کتابخانه های دانشگاهی .
فلسفه وجودی این نوع کتابخانه در دانشگاه ها ،دانشکده ها ، موسسات آموزش عالی و دانش سراها کمک به استادان ، مدرسان و دانشجویان برای پیشبرد کار تحقیق و تدریس است و مهم ترین نوع آنها کتابخانه های مرکزی دانشگاهها یا کتابخانه های بین دانشگاهی است.
کتابخانه های دانشگاهی همیشه به یک صورت نیستند بلکه ممکن است شامل کتابخانه های متعدد ، به صورت کتابخانه مرکزی ، کتابخانه های دانشکده های و حتی بخشها و رشته های گوناگون باشند که این امر گاهی باعث پیچیدگی امور مدیریت و تنظیم اقدامات اداری و سازمانی شده ،در مجموع مدیریت مرکزی را مشکل می سازد.
در کتابخانه های دانشگاهی بر خلاف کتابخانه های عمومی و ملی مسئولیت انتخاب کتاب معمولا بین کتابداران متخصص و هیئت آموزشی تقسیم میشود و چون استادان و محققان بر حسب مسئولیت حرفه ای و مشاغل آموزشی نمی توانند در جریان تمام انتشارات قرار گیرند ، همکاری کتابداران متخصص در امر کتاب شناسی بسیار حائز اهمیت است.
از نظر حقوقی کتابخانه های دانشگاهی یا کتابخانه های بین دانشگاهی سازمان های عمومی محسوب میشود و معمولا توسط یک رئیس و شورای کتابخانه اداره می شوند.
رئیس یا مدیر کل مزبور را شورای دانشگاه و شورای کتابخانه پیشنهاد میکند و از طرف رئیس دانشگاه و یا وزارت علوم تعیین و ابلاغ وی صادر می شود.
رئیس کتابخانه دارای اختیارات کامل در امور اداری و تنظیم بودجه کتابخانه است.
بعضی از روسای کتابخانه های مرکزی با رای مشورتی در شورای دانشگاه شرکت کرده ، معمولا در امور مربوط به کتابخانه ها مورد مشورت قرار میگیرند.
موجودیت شورای کتابخانه در بعضی از دانشگاهها جنبه رسمی یافته است و اعضای آن عبارتند از نمایندگان اعضای آموزشی ، محققان ، دانشجویان و کارمندان علمی و اداری کتابخانه.
شخصیتهای برجسته نیز می توانند با پیشنهاد شورای کتابخانه و موافقت رئیس دانشگاه ،با نسبت حد اکثر یک پنجم ،به عضویت این شورا درآیند . ریاست شورا که معمولا از طرف اعضا انتخاب میشود ، باید از بین استادان دانشگاه یا در مرتبه مساوی آنها باشد . روسای دانشگاه و کتابخانه مرکزی در این شورا رای مشورتی دارند .در شمار وظایف شورای مزبور تعیین بودجه کتابخانه و پیشنهاد آن به شورای دانشگاه ، بررسی توانایی و نظم کاربردی کتابخانه و تعیین سیاست کلی در تهیه مجموعه اسناد و مدارک علمی و آموزشی است . شوراهای مشورتی ، علمی و تخصصی دیگری نیز ممکن است توسط شورای کتابخانه و در جنب آن به وجود آیند.
در دانشگاههای غیر دولتی معمولا هیئت امناء ، که طرز انتخاب و دوره خدمت اعضای آن از طرف مقامات ذی صلاح تعیین میشود عهده دار وظایف مزبور بوده و مسئول انتخاب رئیس کتابخانه است . هیئت مزبور در اداره دانشگاه نیز اختیاراتی دارد و می تواند مقررات اداری مربوط به کار خود و ارتباط با دانشگاه را تنظیم و تعیین کند و به مرحله اجرا گذارد . مجموع مقررات فوق معمولا نظام نامه خوانده می شود و مسائل اساسی کتابخانه مرکزی بر مبنای مواد مندرج در آن حل و فصل می گردد . به هر حال در اینگونه موسسات طبق آیین نامه هایی که در نظام نامه ،اساسنامه صنفی یا کتابچه راهنمایی موسسه پیش بینی شده است ، صلاحیت رئیس کتابخانه ،وظایف اصلی او ، چگونگی وظیفه ی کمیته کتابخانه و رابطه کتابخانه یا گروههای آموزشی و مسائل انتخاب کتاب و غیره مطرح و تصریح شده است. ( علومی ، 1390 )
2-4-1: اهداف کتابخانه های دانشگاهی.
اهداف کتابخانه دانشگاهی دقیقا منطبق با اهداف سازمان مادر آن یعنی دانشگاه است ، این اهداف را میتوان به این صورت بیان کرد:
2-4-1-1 : اهداف کلی.
کمک به برنامه های آموزشی در کلیه رشته هایی که در دانشگاه تدریس میشود
کمک به برنامه های پژوهشی دانشگاه
کمک به برنامه ریزی های آموزشی دانشگاه.( مزینانی ، 1382)
2-4-1-2 : اهداف ویژه.
تهیه کتاب ،نشریات و مجموع مقالات و مواد مورد نیاز اعم از نوشتاری یا دیداریٍ / شنیداری منطبق با برنامه های اختصاصی و ،آموزشی دانشگاه یا موسسه آموزش عالی،
تهیه ، جمع آوری و تنظیم کتاب شناسی تمام پایان نامه های تحصیلی دوره های مختلف آموزشی و تحقیقاتی دانشگاه،
تهیه تجهیزات اطلاع رسانی و ارتباطی برای استفاده عملی دانشجویان ، محققان و استادان به طور انفرادی و مستقل نظیر رایانه ، میکرو گراف ، میکرو فیش ، میکرو فیلم ، میزهای مطالعه انفرادی و ایجاد تسهیلات از نظر شرایط مکانی متناسب و حتی اتاقهای مطالعه انفرادی،
راهنمایی و ،آموزش دانشجویان و محققان جوان برای یافتن منابع و اطلاعات مورد نیاز و بهره گیری بیشتر از امکانات و کاربرد وسایل موجود. ( علومی ، 1390 )
2-4-2: سازمان و مدیریت کتابخانه های دانشگاهی .
کتابخانه های دانشگاهی برای آنکه بتواند وظایف بزرگ خود را در امور آموزش و پرورش انجام دهد باید توسط کتابداران متخصّصی که از فلسفه و روشهای آموزش آگاهی دارند اداره شود .
پاره ای از تحولات جدید در سازمان و اداره کتابخانه های دانشگاهی اثر عمیق گذاشته اند که از آن جمله اند :
1 : تاکید بر یادگیری چند بعدی که موجب شده حتی وسایل الکترونیک و ماشین های آموزشی در کتابخانه ها قرار گیرند .
2 : گسترش مفهوم مرکز منابع آموزشی که جایگزین کتابخانه شده و در واقع از دبیرستان به دانشکده و دانشگاه راه یافته است . این تحول موجب شده است که کتابخانه سازمان وسیعتر پیدا کند و مثلا دارای آزمایشگاه زبان ، استودیو ، تلویزیون و کلاس باشد .
مشکلاتی نیز در سالیان اخیر پدید آمده که موجب پیچیدگی سازمان کتابخانه های دانشگاهی شده است . به پاره ای از آن ها اشاره می کنیم :
1 : افزایش سریع شماره دانشجویی که به معنای افزایش سریع تقاضا برای کسب اطلاع و خدمات بیشتر است .
2 : گسترش سریع دانش بشری و رشد انتشارات جدید و شکل های تازه تدوین نوشته ها که خود در گزینش و گرد آوری و نظم بندی دشواری هایی را پدید آورده است .
3 : هزینه ی روز افزون کتابخانه ها .
4 : ارائه رشته های جدید آموزشی و توسعه رشته های موجود در سطوح بالاتر .
5 : ایجاد و توسعه شیوه های نوین آموزشی و تاکید شدید بر مطالعه فردی .
از نظر سازمان تا چند دهه گذشته ، کتابخانه های دانشگاهی دارای یک مجموعه یا کتابخانه مرکزی بود که در آن هرگونه مطلب برای دانشجو و استاد ، در هر سطح و رشته گرد آمده بودند . و در عین حال دانشکده نیز کتابخانه ای جدا و خاص خود داشت . امروز ، علاوه بر این تشکیلات ، نمونه های سازمانی جدیدی پدید آمده اند . بعضی دانشگاه ها برای دوره چهارساله دانشکده های خود بنایی جدا ساخته اند و همه مواد و تسهیلات و خدمات لازم را برای دانشجویان این دوره گرد آوری کرده اند . در مقابل کتابخانه مرکزی دانشگاه خدماتش را متوجه دانشجویان دوره عالی ، گروه پژوهندگان و استادان کرده است . یکی از مسائل که در مورد سازمان کتابخانه های دانشگاهی پیوسته مورد بحث بوده تمرکز یا عدم تمرکز کتابخانه های یک دانشگاه است که گروهی نتیجه بحث ها را تمرکز اداری و عدم تمرکز جغرافیایی یا پراکندگی بنا یافته اند . ( ابرامی ، 1386 )
2-4-3 : نیروی انسانی کتابخانه های دانشگاهی .
با توجه به عملکرد و وظایف کتابخانه های دانشگاهی ، کتابداران شاغل در این نوع کتابخانه ها ، باید تحصیلات عالی کتابداری داشته باشند . بدین معنا که در بخش های اصلی کتابخانه باید کتابداران با مدارک تحصیلی کارشناسی ، کارشناسی ارشد و بالاتر مشغول به کار شوند تا بتوانند ارتباط بهتری با مخاطبان خود یعنی اساتید و دانشجویان برقرار کنند . ریاست کتابخانه های دانشگاهی معمولا بر عهده اعضای هیئت علمی با تحصیلات دکتری است و برای بهبود فرآیندهای کتابخانه بهتر است این مسئولیت به فارغ التحصیل مدرک دکتری کتابداری که عضو هیئت علمی دانشگاه نیز هستند واگذار شود . در پیش نویس استانداردهای کتابخانه های دانشگاهی ایران که کتابخانه ملی منتشر کرده ، چگونگی نیروی انسانی این کتابخانه ها از نظر کیفی و کمی ارائه شده است . ( مزینانی ، 1382)

Related posts: